De Belastingdienst heeft bijna 20 jaar lang een geheim registratiesysteem gebruikt, waarin burgers terechtkwamen bij wat de dienst noemt ‘vermoedens’ of ‘signalen’ van fraude. Dat blijkt uit onderzoek van RTL Nieuws en Trouw. Mensen op deze zwarte lijst hoorden daar niets over en konden zich ook niet verweren. Een doodzonde, zeggen experts.
2 maart 2020 • Nieuws
Geheime zwarte lijst Belastingdienst over ‘verdachte’ burgers
Het datasysteem, de Fraude Signalerings Voorziening (FSV), bestaat sinds 2014, maar de voorloper van dit systeem was al vanaf 2001 actief. Het gaat om informatie over van alles en nog wat: zelfs geruchten en andere informatie waarvan de waarde niet helder is. Er staan in totaal 180.000 burgers geregistreerd.
Wie in het systeem terechtkwam werd bestempeld én behandeld als mogelijke fraudeur. De gegevens vormden ook de basis voor risicoselectie en profilering van groepen burgers door de Belastingdienst bij extra controle en toezicht. Zij kregen een ‘intensieve’ behandeling. “Ik heb me er zeer over verbaasd: zo krijg je dus A- en B-burgers”, zegt een oud-medewerker daarover.
Afgelopen donderdagavond is het systeem halsoverkop uit de lucht gehaald. Dat is ruim een jaar nadat een eerste, vertrouwelijke rapportage vernietigend over het systeem had geoordeeld, meldt het ministerie van Financiën. De Belastingdienst wilde het systeem vorig jaar nog in de lucht houden, maar begon toen wel met het ‘schonen’ van de informatie.
Een ambtelijke privacy-expert kreeg een latere versie van het rapport pas onder ogen na vragen van RTL Nieuws en Trouw. Hij concludeerde donderdag dat de zwarte lijst absoluut niet door de beugel kan. Daarop besloot de hoogste ambtenaar van de Belastingdienst om de stekker er uit te trekken.
Stigmatisering van hele groepen
Een tweede versie van het vernietigende rapport uit november, dat in handen is van RTL Nieuws en Trouw, waarschuwt voor de grote risico’s van het systeem. Risico’s als een ‘zwarte-lijst-effect’, ‘stigmatisering’ van hele groepen en voor het aanpakken van burgers op basis van onjuiste, verouderde of niet goed gecheckte informatie. “De kans is groot dat een deel van de betrokkenen onterecht of bovengemiddeld vaak als risicopost wordt aangemerkt”, zo staat in het rapport.
Burgers werden vervolgens harder aangepakt ‘dan noodzakelijk is’, met mogelijk ‘aanzienlijke nadelige gevolgen’. Het hele rapport kun je hier lezen.
De data op de zwarte lijst
De tot dusver onbekende zwarte lijst registreerde allerlei data. Het gaat hierbij onder meer om:
- Verzoeken om informatie van bijvoorbeeld politie of justitie aan de Belastingdienst,
- Interne ‘signalen’ van de Belastingdienst zelf (zoals fiscale boetes) of van andere (overheids-) organisaties en partners zoals de GGD of uitkeringsinstanties,
- Adressen en postcodes die door de overheid ‘besmet’ zijn verklaard,
- ‘Tips en kliks’ van burgers,
- Strafrechtelijke gegevens van Openbaar Ministerie, politie en FIOD,
- Gegevens over de partner en kinderen,
- Gastouders voor kinderopvang zijn een aparte categorie waarover gegevens werden verzameld.
Privacy-experts reageren geschokt op de onthulling en denken dat het systeem rechten van burgers op grove wijze heeft geschonden. “Als het gaat om privacy heeft de Belastingdienst hier echt een doodzonde begaan”, zegt advocaat en expert Christiaan Alberdingk Thijm. Volgens hem was het ook na de aanpassingen vorig jaar ‘zeer dubieus’, en was het onvermijdelijk dat de stekker eruit ging totdat er een totaal nieuw anti-fraudesysteem is. “Het is echt op alle fronten strijdig wet de bescherming van rechten van burgers.”
Vooringenomenheid
De data uit FSV vormden voor de Belastingdienst ook de basis voor risicoselectie en voor risicoprofielen, stelt het rapport. Deskundigen die RTL Nieuws en Trouw raadpleegden zijn zeer kritisch over het gebruik van deze data omdat ze discriminatie van bevolkingsgroepen in de hand kunnen werken.
Professor Joris van Hoboken van de Vrije Universiteit Brussel en senior onderzoeker bij het Instituut voor Informatierecht van de Universiteit van Amsterdam zegt dat door het gebruik van historische gegevens en algoritmes al snel bias (vooringenomenheid) kan doorwerken in data: “Zo is het aannemelijk dat bepaalde minderheden veel meer kans hebben om via een melding in een dergelijk systeem terecht te komen.”
SP-Kamerlid Renske Leijten spreekt van ‘een gevangenis waar mensen nooit meer uit komen’. Leijten ondersteunt groepen gedupeerde ouders in de toeslagenaffaire die onterecht tot fraudeur werden bestempeld. Zij wil de onderste steen boven.
“Het is echt een beerput. In de toeslagenaffaire ging het eerst om enkele honderden mensen, toen duizenden, en nu gaat het over de héle Belastingdienst. Er moet nu echt een parlementaire enquête komen.” Leijten wil ook weten waarom de Kamer hier nog nooit over is geïnformeerd, terwijl alarmerende conclusies intern al een jaar bekend zijn.
Behandeld als crimineel
Wat registratie in FSV kan betekenen ondervond Genelva Hendrison (40) uit Rotterdam. Zij kreeg grote problemen met de Belastingdienst en haar toeslagen voor kinderopvang werden stopgezet. Omdat ze niet snapte tegen welke aantijgingen ze moest vechten, vroeg ze inzage haar dossier. Toen bleek dat ze in FSV vermeld stond. “Ik voelde me behandeld als een crimineel.”
Een ambtenaar van de Belastingdienst had in interne documentatie gesteld dat Genelva in de cel zou komen. “Dat was heel shockerend”, vertelt Genelva. De toenmalig directeur Toeslagen erkende in 2014 dat de Belastingdienst fout zat en dat de informatie waarop de ambtenaar zich baseerde onvindbaar was. “Ik ga er daarom vanuit dat die informatie er ook nooit geweest is.”
Genelva reageert opgelucht dat het systeem uit de lucht is gehaald: “Het is eindelijk erkenning voor dat het heel erg mis is gegaan. Dat geeft mij rust. En hopelijk ook anderen die ermee te maken hebben gehad.”
De data zijn gekopieerd uit een voorloper van FSV dat al in 2001 begon. Jaarlijks kwamen er sindsdien enkele tienduizenden registraties bij. Alleen ambtenaren die betrokken zijn bij fraudebestrijding hadden toegang tot FSV. Andere ambtenaren weten niet wat de werkelijke waarde is van de melding, of de aanleiding voor extra controles.
Bij voorbaat schuldig
De commissie-Donner concludeerde eerder over de toeslagenaffaire dat sprake was van ‘institutionele vooringenomenheid’; áls mensen werden geselecteerd voor controle waren zij bij voorbaat verdacht of al schuldig bevonden.
De verschillende onderdelen van de Belastingdienst verwerkten de informatie uit FSV in hun eigen systemen en hielden logboeken bij (‘burger heeft niet te goeder trouw gehandeld’). Volgens bronnen binnen Toeslagen betekende een vermelding in FSV niet dat aanvragen voor toeslagen voor huur of kinderopvang automatisch werden afgewezen. Eerst werd in drie stappen onderzocht of er wel echt iets aan de hand was. In het interne rapport wordt gesteld dat deze werkwijze voor de hele Belastingdienst moest gaan gelden.
Maar ook mensen die tienduizenden euro’s moesten terugbetalen aan toeslagen voor kinderopvang, werden aangemerkt als fraudeur, kwamen daarna in in FSV dat vervolgens weer ‘risico-voedend’ werkte. Het gaat om ouders die opzet of grove schuld werd verweten. Zij kregen daarom geen betalingsregeling en kregen te maken met dwanginvorderingen en loonbeslag.
Geen automatisme
Volgens een interne werkinstructie (zie bijlage 2) werden zij vervolgens geregistreerd in FSV. Betrokken ouders waren daar niet van op de hoogte.
De naam FSV dook in november voor het eerst op in documenten die toenmalig staatssecretaris Snel vrijgaf in een procedure van Trouw en RTL Nieuws. In stukken van het Combiteam Aanpak Facilitators (CAF), de motor achter de ontspoorde fraudejacht in 2014, stond over FSV: “In dit systeem worden de individuele risicoposten opgenomen als basis voor selectie / uitworp en stopfunctie bij toeslagen, omzetbelasting en inkomensheffing.” En: “Het systeem wordt goed gebruikt, maar we signaleren dat het stoppen geen automatisme is.”
FSV wordt in een bijlage van een Kamerbrief daarna benoemd door minister Hoekstra (Financiën), in januari, over de inzage in dossiers door gedupeerde ouders in de toeslagenaffaire. In brieven aan die ouders wordt niet uitgelegd wat die vermelding in FSV voor hen betekende.
Wel blijkt dat zij bijvoorbeeld geen betalingsregeling kregen. In één van de dossiers staat, na herhaalde vragen van een ouder om coulance en uitstel van betaling: “Loonvordering niet stoppen!!! Geen uitstel!!!!!”
5000 medewerkers
Uit het interne onderzoek van de Belastingdienst blijkt dat in januari 2019 geconcludeerd werd dat FSV op alle fronten strijdig is met privacywetgeving, onder meer omdat niet gecheckte informatie eindeloos wordt bewaard en niet werd verwijderd.
5000 medewerkers hadden toegang tot FSV, konden informatie wijzigen of zelf antedateren, zonder dat dit in de systemen werd vastgelegd. De registraties in FSV werden vervolgens ook weer doorgegeven aan andere overheidssystemen.
De Belastingdienst besloot het systeem in de lucht te houden, maar voerde wel wijzigingen door. Het aantal medewerkers dat toegang heeft werd beperkt, de bewaartermijn van informatie werd teruggebracht naar maximaal 5 jaar en bestaande data werd ‘geschoond’.
Nieuw systeem
Voor de toekomst moet er een heel nieuw systeem komen. Aanvankelijk zei de Belastingdienst dat de fiscus met de aanpassingen ‘het gebruik van privacygegevens serieus neemt en hierin zijn verantwoordelijkheid heeft genomen’. Daarna werd donderdag – na een advies van de Functionaris Gegevensbescherming – besloten FSV uit de lucht te halen.
De toezichthouder, de Autoriteit Persoonsgegevens (AP), laat na herhaalde vragen weten niet in te gaan op het interne rapport van de Belastingdienst. Ook wil de AP niet zeggen of FSV onderwerp van onderzoek is. De toezichthouder verwijst naar een nog lopend onderzoek naar de vraag of de Belastingdienst gegevens over tweede nationaliteit heeft gebruikt bij het opsporen van fraude.
Heeft u vragen naar aanleiding van dit artikel?
Neem dan contact met ons op.
